Investigación: A definición de xustiza

A. A xustiza como virtude individual

Investiga e despois le o texto e resposta:

¿Cáles son as tres partes que ten a alma segundo Platón? ¿Qué funcións ten cada unha? ¿Con qué virtude se relacionan? Para Platón, ¿a xustiza é unha virtude da persoa ou do Estado? ¿Podería existir unha sen a outra? ¿Cáles son as súas fins?

B. a xustiza como virtude social

Le o texto e resposta:

O texto seguinte propón unha visión máis social da xustiza que a platónica ¿Poderíamos saber segundol cuando se actúa de un modo justo, independientemente de la comunidad en la que vivamos?

Investigación: A xustiza e os seus tipos

1. Cómo vimos a definición de xustiza non é fácil e, sen embargo é crucial pois afecta aos principios nos que deben asentarse os nosos sistemas legaies. Historicamente distinguiuse entre varios tipos de justicia ¿Cáles son os principais? Da unha definición de cada un de eles. ¿A qué autor se debe a primeira definición?

A. A xustiza retributiva ou legal

2. ¿Aristóteles afirma que a reparación do dano pódea levar a cabo o individuo en solitario ou debería ser algún axente social?

¿Sería xusto que o delito se pagase sempre cun castigo similar (lei do talión)? Para respostar a esta cuestión repasa a lección anterior e as túas respostas sobre a finalidade do sistema xudicial.

B. A xustiza conmutativa ou contractual

¿Podería dicirse que nos casos de contrato voluntario non pode reclamarse que exista dano, pois este é consentido pola parte prerxudicada? Analiza para respostar o caso que che propomos sobre as reclamacións ás compañías tabaqueiras

C. A xustiza distributiva ou social

¿Cres que a seguinte sentencia é xusta? ¿Qué definición de xustiza estás aplicando para decidilo? ¿Desde un punto de vista distributivo ou social sería xusta?

¿Quén decide cáles son os méritos de cada persoa á hora do reparto de bens? Pon un exemplo. ¿Cál crees ti que debería ser o criterio á hora de decidir a distribución: os ingresos, o traballo, a raza, a intelixencia....? Pon exemplos.

A definición de xustiza

Como vimos, a noción de xustiza é unha noción complicada na que se entrecruzan varias áreas de coñecemento e de acción humana: a ética, a política e a filosofía do dereito. A noción de xustiza ten a súa orixe e aplicación nas accións humanas e, por iso é unha noción fundamentalmente ética, porque é a ciencia que regula estas accións; pero onde a reflexión sobre a xustiza acada o seu máximo nivel é no momento no que se tenta a súa realización a través dun sistema de normas establecidas de forma positiva no Dereito. A filosofía do Dereito reflexiona sobre o xeito de establecer códigos que garantan o establecemento da xustiza. Pero, como tamén temos visto, calquera acción humana é fundamentalmente unha acción social; de feito, o Dereito e os seus códigos teñen valor, en tanto tratan de organizar a vida social de acordo con ese ideal de xustiza. É por iso a reflexión sobre a xustiza manifiestase tamén no debate político, porque é aí onde se mostra a relación entre o ideal de sociedade, os procesos económicos que a xeran e a manteñen e os códigos que lle proporcionan a orde e a estabilidade necesaria. A filosofía política reflexiona fundamentalmente sobre a xustiza en relación ao reparto de bens e a organización social.

Todas estas reflexións teñen en común un obxectivo básico: A consecución do ben, que no caso dos seres humanos é sempre un ben só realizable en sociedade (o ben común). O ben común representa a posibilidade de vivir en comunidade, pero tamén e por iso mesmo, a única posibilidade de vivir como seres humanos. Por iso o ben común inclúe tanto os bens que precisa unha comunidad para realizarse (defensa, comercio, industria...), como os bens que precisan os individuos, tanto físicos (saúde, vida...) como os psicolóxicos (educación, afecto, seguridade emocional...) e os morais. Todos estes factores están involucrados na consecución da xustiza.

A nosa idea de xusticia abarca, en xeral, moitas acepcións, que tendo un punto en común, atenden sen embargo a aspectos distintos. Así por exemplo podemos falar de xustiza como unha característica da relación entre as persoas dunha comunidade. Falamos dela no senso de orde ou de estabilidade e tamén como dunha característica particular dalgúns individuos que realizan accións que tenden a ese ben común do que falabamos arriba. Por fin tamén dicimos xusta a unha transacción na que é igual o que se da ao que se recibe sen menoscabo para ningunha parte. Todas estas ideas acerca da xustiza teñen en común un sentido da igualdade no trato entre os distintos individuos, que semella ser o que máis se achega á idea de ben común. Sen embargo algunha destas definicións achegase máis a unha definición ética de xustiza, en tanto se define como característica dunha acción individual, unha virtude do carácter. Outras, en troques, fixanse máis no ámbito da relación humana como un intercambio mutuo, a xustiza sería para estas unha característica do proceso e non dos individuos.

A xustiza como virtude individual

Entre os antigos a definición de xustiza tiña claramente unha orixe moral. Son os seres humanos os que, ao ser xustos nas súas accións (porque teñen carácter xusto) os que poden establecer comunidades baseadas en tratos xustos e, polo tanto, sociedades perfectas que tenden ao ben común. Desde este punto de vista a xustiza é unha virtude (un valor ético que regula a vida espiritual e social do ser humano) que permite que o individuo realice accións das que resulta o equilibrio e a orde, primariamente para o seu propio estado anímico e, como consecuencia, para a sociedade.

Se consideramos a xustiza como virtude do ser humano, será xusto calquera acto que lle permita realizar todas as súas capacidades e formar a súa personalidade sen prexudicar aos outros seres humanos. Só desta realización de capacidades pode xurdir a felicidade, que é o máximo ben para cada un dos seres humanos. Platón entendía que esta realización de capacidades pasaba polo equilibrio das potencias da alma (a razón e o instinto) que daba como resultado unha vontade forte dirixida con sabiduría. Como o home sabio non pode deixar de recoñecer que esa realización de capacidades, fundamentalmente as racionais, precisa do concurso dos outros, o ben individual debe ir ligado ao ben social. En efecto, se a fin do home é a felicidade e a perfección, e esta só pode darse en comunidade, a xustiza será a virtude social tamén por excelencia. Así o equilibrio social e a plena realización das capacidades de unha sociedade (progreso, benestar..) consiguense cun trato xusto entre todos os individuos que a compoñen. Ao mesmo tempo o ben social e a xustiza permiten a realización dos seres humanos no ben e a perfección, é dicir formar seres humanos xustos.

Inspirándose en Aristóteles e nos xuristas romanos, Santo Tomás define a xustiza cómo "o hábito segundo o que alguén con constante e perpetua vontade respecta a cada quen o seu dereito" . A vontade constante alude á virtude, isto é, a unha disposición firme, rexida pola razón e a vontade, que son os constitutivos máis elevados o ser humano. Respectar a cada quen o seu dereito é darlle o que se lle debe, e implica un débito, unha débeda, isto é, algo que se debe, non porque sí, senón por lei.O que se lle debe a alguén teno como dereito.

A xustiza como cualidade social

Na modernidade e desde a obra de Maquiavelo, trataronse de forma separada a noción moral da xustiza e a noción legal e política da mesma. Seguindo a anterior definición de Tomás de Aquino, se a xustiza radica en respectar o dereito, e o dereito se establece a partir do poder establecido na sociedade, serán xustos aqueles actos que respecten as leis establecidas. A cuestión da xustiza reducese, así na modernidade a un axuste entre unha conducta individual e unha esixencia social. A reflexión sobre a xustiza non debe atender aos valores sobre os que se asenta unha comunidade porque o proceso polo que esta se forma é a orixe deses valores que se fan explícitos nos seus códigos. Os valores sobre os que se asentan os códigos son convencionais e polo tanto xustiza sería sen máis o sistema formado historicamente por normas e institucións xurídicas do estado. Esta é unha visión positivista da xustiza.

Sen embargo e desde o punto de vista social pódese tomar en consideración sobre quen deben recaer as accións xustas: só sobre o individuo ou tamén debemos ter en conta a comunidade en xeral, ou máis ben a xustiza ten que ver co equilibrio entre grupos sociais. Desde esta consideración sobre a xustiza xurden as consideracións de como se deben compensar os sacrificios e aportacións dos individuos á comunidade e tamén como poden compensarse as desigualdades previas á formación da comunidade política. Este último ámbito da xustiza sobrepasa, con moito, a reflexión sobre a normativización da vida en comunidade.

A xustiza e os seus tipos

A partir destas reflexións pódense distinguir, como xa fixera Aristóteles entre tres tipos fundamentais de xustiza:

A xustiza legal ou retributiva que regula as relacións do individuo coa lei do estado do que forma parte e cos outros individuos que o conforman (suxeitándose aos códigos). Algúns autores distinguen entre xustiza legal e retributiva, defendendo que está última está adicada á aplicación de penas, mentras que a primeira a establecer os principios de igualdade en tratos e dereitos.

A xustiza conmutativa regula as relacións entre particulares nas relacións particulares e voluntarias, polo tanto non suxeitas a código legal. Enténdese que o seu ideal debe ser a igualdade no trato, por exemplo nun contrato de compraventa a relación entre as partes (comprador e vendedor) debe ser igualitaria e se, por exemplo unha das partes firmara o pacto obrigada, o trato sería inxusto, como tamén o sería se, aínda que fora voluntariamente se pactará un precio menor do debido.

A xustiza distributiva ou social: regula as relacións e dereitos do individuo respecto ao Estado e aos bens comunitarios. Este tipo de xustiza non se refire a calquera distribución se non só á distribución de recursos e bens materiais comúns. Este tipo de xustiza ten ao Estado como distribuidor e aos individuos como receptores. Para levala a cabo precisase un criterio segundo o que distribuir os bens (salarios, educación, sanidade...) e un procedemento que garanta a aplicación dese criterio. Atopar un criterio e un procedemento xustos son parte fundamental da filosofía política. En xeral a xustiza distributiva atende á distribución tendo en conta o mérito ou demérito de cada ciudadán, pero como a situación de desigualdade é previa á orixe da sociedade, tamén debe tentar eliminar esas diferencias á hora de establecer o reparto de bens. Desta preocupación parte a noción actual de xustiza social que, aínda que pode entenderse incluída na noción de xustiza distributiva, ten sen embargo tanta influencia na actualidade política que algúns autores entendena como unha especie distinta de xustiza.

Leer máis textos>>