Investigación: O debate da xustiza distributiva: J. Rawls

1. A qué tipo de xustiza se refiren os textos da esquerda? ¿Cál é o problema que plantexan?

• Investiga sobre J. Rawls: cá é a súa obra fundamental e as súas ideas máis importantes. ¿En qué corrente político-económica se inscribe e cáles son os seus principios?

2. A función da xustiza distributiva foi moi discutida tanto no terreo da filosofía do dereito como no terreo político. Le os seguintes artigos que negan a súa función e da a túa opinión ao respecto.

Investigación: Liberais e comunitaristas

¿Cál é a diferencia entre a posición liberal e o texto que se presenta na columna esquerda

• Investiga sobre A. MacIntyre: ¿cál é a súa obra fundamental e cales son as súas ideas máis importantes? ¿En qué corrente político-económica se inscribe e cáles son os seus principios?
  

 

En 1970 coa publicación da obra de J. Rawls: Teoría da Xustiza, recuperase o debate e a preocupación polo tema da xustiza que, practicamente desaparecera da especulación filosófica, debido fundamentalmente a:

• A enorme influencia da obra de Marx, que consideraba que os problemas da Xustiza eran irresolubles desde o paradigma dunha sociedade capitalista e que se resolverían por sí mesmos en canto se instaurara unha sociedade comunista.
• A auxe da filosofía analítica que centrara o debate nos problemas lingüísticos, reducindo en moitas ocasións os problemas filosóficos a problemas de linguaxe.

A partir da obra de Rawls, a reflexión en torno aos problemas da sociedade, as relacións individuo-estado e a xustiza social, recuperan o seu papel central no debate filosófico. A preocupación pola definición da xustiza xa fora unha preocupación central do pensamento grego clásico. De feito, as principais definicións de xustiza que manexamos hoxe en día son orixinais de Aristóteles. Este autor distinguía basicamente entre xustiza conmutativa, que rexía os intercambios entre individuos e xusticia distributiva que rexe nas relacións entre individuo e Estado. O debate actual centrase neste último concepto de xustiza.

Pero establecer un criterio de justicia distributiva requiere ser capaz de explicar racionalmente porque se distribuye un bien en cierta forma. Está claro que en las sociedades democráticas actuales, el principio de igualdad es fundamental para establecer un criterio de justicia, pero este principio de igualdad no es fácil de explicar ni de aplicar.

A nivel individual, está claro que todos somos diferentes entre nos. Cando dicimos que X é igual a Y, non queremos dicir que X e Y sexan idénticos, senón que son iguais respecto a unha propiedade Z. Un dos problemas da aplicación do principio de igualdade será determinar respecto a que característica somos iguais os seres humanos. Desta investigación dependerá que debamos en ocasións vulnerar o principio de igualdade total para establecer verdadeira xustiza.

Pero, ademáis, debe quedar claro que a trasgresión dese principio de igualdade debe estar sempre apoiado nun razoamento que o xustifique e que, se ese razoamento non é válido debe voltarse ao principio de igualdade total na distribución.

Tentar establecer un criterio de xustiza e aclarar en que medida se debe respectar o principio de igualdade total é a preocupación das teorías contemporáneas da xustiza. Trataremos de expoñer dunha forma resumida algunhas das principais correntes: liberalismo e comunitarismo.

1. LIBERALISMO
O liberalismo non é unha posición política unitaria, senón que máis ben consiste nunha familia de teorías políticas moi diferentes entre si, pero cun denominador común: A defensa da limitación do poder e funcións do Estado.

A posición liberal ten a súa orixe nas teorías contractualistas e, fundamentalmente na filosofía política defendida por John Locke. Esta limitación do poder do Estado conduciu historicamente á formulación e defensa do Estado de dereit e leva consigo a defensa liberal do Estado mínimo, é dicir un estado que debe intervir o menos posible nos procesos sociais, e só para garantir a supervivencia da sociedade.

O liberalismo clásico, preocupado fundamentalmente por esa limitación do poder, non levou consigo a defensa da democracia. A democracia, como unha manifestación máis do poder, debía estar tamén limitada. Por iso, liberais como Locke, adicaron parte da súa teoría política a fundamentar a posibilidade dunha democracia representativa.

O liberalismo contemporáneo

Tamén chamado neoliberalismo, caracterizase por unha defensa forte da democracia como sistema de goberno e pola defensa a ultranza da soberanía popular. Xunto con esta idea da democracia, o neoliberalismo asume tres principios de grande importancia ética:

• O universalismo. O neoliberalismo enunciase como unha teoría política e ética aplicable a todas as culturas porque se presenta como unha teoría racional. Fundamentase no ideal kantiano e ilustrado de racionalidade universal do Ser Humano. Por iso, a defensa dos dereitos humanos é unha das súas posicións políticas máis relevantes.
• A neutralidade. Para que a teoría política do liberalismo poida concibirse como universal é fundamental que non interveña nin trate de regular aquelas condutas culturais, relixiosas ou individuais que non se relacionen de forma directa coa regulación e estrutura da sociedade. Un dos seus principios fundamentais é non apoiar ningunha medida política que se basee nunha concepción relixiosa ou moral concreta.
• O individualismo. Para o liberalismo o fundamento do poder reside no individuo. O individuo está sempre por riba da sociedade porque considera á sociedade como un instrumento ao servicio dos individuos. Esta característica é un dos riscos fundamentais que diferencia aos liberais doutras teorías contemporáneas da xustiza.
  

Todos os liberalismos contemporáneos defenden estes tres principios. Agora ben, segundo se poña máis énfase nun ou noutro deles teremos diferentes formas de liberalismo. As dúas teorías máis influíntes na época actual son: A teoría igualitaria de John Rawls e a teoría libertaria representada por Robert Nozick.

A TEORÍA IGUALITARIA DE JOHN RAWLS.

Rawls centra o problema da xustiza na busca dun criterio que lle permita decidir se o reparto de bens e dereitos dentro dunha sociedade é xusto. Pero, ao contrario que as concepcións clásicas da xustiza, non desenvolve o problema tratando de establecer un criterio ideal de distribución de recursos. Rawls afronta o problema do criterio de xustiza desde un punto de vista procedimental: os criterios son xustos, sempre e cando o procedimento polo que se adoptaran fora xusto.

A pregunta polo criterio de xustiza transformase na cuestión: ¿Qué procedemento será o máis xusto para establecer os criterios de xustiza? Para explicarnos mellor en que consiste unha análise procedimental, Rawls establece unha analoxía: un grupo de persoas decide tirar dados como medio de decidir a distribución dun determinado ben. O resultado prexudicará a algúns e favorecerá a outros, pero o procedemento en sí é xusto. Esta é unha situación hipotética ¿Ocorrerá o mesmo na sociedade real?

O ideal de xustiza como imparcialidade

Na sociedade real os problemas son máis complexos porque na elección de procedementos poden estar influíndo os prexuizos e intereses privados dos individuos que elixen, que non son seres abstractos, senón que teñen sexo, posición social, raza, intereses....) A única forma en que poderían elixir imparcialmente sería que descoñecesen a sociedade na que van vivir, o lugar que ocuparán nela, o seu sexo ou calquera outro risco persoal que lle impedira tomar unha decisión imparcial. A unha posición que cumprira todos estes requisitos chamalle Rawls posición orixinal. Esta posición orixinal é un feito imposible na sociedade real, pero pode contemplarse como unha posibilidade na orixe da sociedade.

Tª contractualista

Seguindo co exemplo do contractualismo inaugurado por Locke e Hobbes, Rawls idea un “contrato social” hipotético no que os individuos sobre os que cae un velo de ignorancia, están situados nunha posición orixinal e, desde esta deciden cal debe ser a estructura da sociedade na que viven. Estes individuos deberán decidir unha serie de principios que regulen a distribución de bens e dereitos, tales principios deben ser universais (aplicables a todo o mundo) e públicos (non deben inmiscuirse naquelas actividades ou facetas da vida que incumben só ao individuo). Nunha posición orixinal, e tralo velo da ignorancia, calquera individuo tentará escoller o principio máis beneficioso para todos, porque ao desaparecer o velo o individuo podería atoparse no sector máis desfavorecido da sociedade. O principio racional que regularía tal elección sería: A sociedade non debe admitir distribucións desiguais a menos que aumenten o beneficio dos máis desfavorecidos. Este principio denominase principio da diferencia e con él Rawls opónse ao principio utilitarista que abogaba por un reparto de bens baseado na utilidade.

A concepción da xustiza de Rawls podería resumirse nos seguintes principios:

1. Os bens primarios como a liberdade deben distribuirse dunha forma uniforme e igualitaria
2. Deben asumirse principios xerais que beneficien aos sectores máis desfavorecidos socialmente. Estes principios son fundamentais na distribución da igualdade e o benestar.

O primeiro principio ten prioridade sempre sobre o segundo e, no que se refire ao segundo principio, Rawls establece que debe preservarse sempre o principio de igualdad de oportunidades sobre o principio de benestar. Segundo esta teoría da xustiza o estado non podería en ningún caso violar o sistema de liberdades, nin sequera apelando á igualdade ou ao benestar xeral, e tampouco podería nunca violar o principio da diferencia (igualdade de oportunidades), aínda que iso significara beneficiar aos máis desfavorecidos. Á teoría de Rawls se lle ten criticado fundamentalmente o seguinte:

Que ao basear a elección de criterios nun hipotético contrato social, moitos individuos, na sociedade real actual, poderían non sentirse obrigados a cumprir as regras acordadas. Esta crítica semella esquecer que tal conducta sería segundo Rawls irracional e, polo tanto, inmoral.

Noutro sentido se lle ten criticado a Rawls que os fundamentos sicolóxicos nos que fundamenta a súa teoría non queren recoñecer que existen individuos que non teñen medo ao risco e que, aínda en condicións de ignorancia, prefiren apostar irracionalmente, agardando ter unha boa posición na sociedade.

LIBERALISMO E COMUNITARISMO:

Desde as teorías liberais, en resposta á obra de Rawls, Robert Nozik defende na súa obra Anarquía, estado e utopía (1988), o mecanismo do mercado capitalista (libre de interferencias estatais) como o xeito social máis xusto de distribución. Nozik establece, enfrontándose a Rawls, que calquera intento por parte do estado de redistribuir os bens producidos por un individuo, a través do seu traballo ou o seu mérito ou as súas propiedades, é unha vulneración do dereito básico de propiedade. O Estado deberá por iso, segundo Nozik, reducir as súas intervencións ao mínimo (como xa suxerira Locke). Agora ben, o propio Nozik afirma que este argumento só é válido no caso de que a propiedade se obtivera dunha maneira xusta. No caso de que esta condición no se dea, o estado debería aplicar un principio de rectificación da situación inicial

Non imos a desenvolver aquí a teoría de Nozik, baste só dicir que, desde o punto de vista da súa aplicación práctica, os defensores do estado de benestar, teñen o seu fundamento na teoría da xustiza de Rawls, mentras que os defensores do mercado libre e o estado mínimo toman o seu fundamento da teoría de Nozik. Se ben é certo que ambalas dúas teorías están distanciadas nos seus fundamentos, xa que a teoría de Rawls acepta a necesidade da redistribución e a de Nozik a ilexitimidade da mesma, cando se trata de levalas á práctica, a teoría de Nozik ten que aceptar que a historia da humanidade mostra que a meirande parte das apropiacións ou propiedades de bens non dependen do mérito ou a capacidade persoal, senón do rol ou lugar que se ocupa na sociedade. O principio de rectificación que tería que aplicarse neste caso só podería exercerse con medidas redistributivas semellantes ás propostas por Rawls. Deste xeito, na aplicación, as dúas teorías se aproximan e sen embargo os seus principios son tan opostos que dan orixe a filosofías de goberno moi distintas.

Por outra parte o comunitarismo enfrontase ao liberalismo (tanto á teoría de Rawls como á de Nozik), en base a unha concepción diferente da relación que mantén o individuo co estado. O comunitarismo afirma que a visión do individuo desvinculado do seu contexto histórico, capaz de elixir neutralmente e non en función dos seus intereses, non existe nin ten existido nunca. O individuo é un ser concreto e real que pertence a unha comunidade determinada da que non pode desvincularse. Os comunitaristas rexeitan ademáis os tres principios básicos do liberalismo:

• Non son universalistas: afirman que as prácticas xurídicas son válidas só para unha sociedade concreta.
• Non son neutrais: afirman que resulta imposible xustificar a práctica política en valores alleos á sociedade na que se vive e, polo tanto, o estado debe intervir para garantir as formas de vida da comunidade.
• Non son individualistas: toman como verdadeiro suxeito político á comunidade e non ao individuo, por que este non existiría fora da sociedade.
  

As críticas ao liberalismo, por parte do comunitarismo, orientaronse cara unha defensa da comunidade, contra unha visión do individuo considerado como un ser abstracto e sen raíces. Baseándose nas ideas de Aristóteles, Hegel ou Gramsci, autores como MacIntyre, Sander o Walzer, tentan fundamentar os dereitos da comunidade e o lugar que os individuos ocupan nela.

O comunitarismo pon en cuestión a idea dunha razón única e universal, afirmando que cada tradición é un tipo de racionalidade. Debe afirmarse, polo tanto, que é imposible a discusión racional entre culturas e tradicións distintas, do mesma xeito que é imposible a discusión entre paradigmas científicos distintos.

Pódese distinguir entre unha líña de pensadores comunitaristas de orientación máis radical, que insisten na imposibilidade de comparación entre tradicións, e unha orientación neoaristotélica como a de A. McIntyre, que tenta familiarizarse cos mecanismos e modos de racionalidade de outras culturas para poder comprender os seus erros e asumir, ao mesmo tempo, para a propia tradición aqueles elementos que poidan ser útiles para solucionar os problemas da propia comunidade.

Despois da Teoría da Justicia de Jhon Rawls, outra das obras máis influíntes na teoría moral e política dos anos 80 foie Trala Virtude do escocés Aldasair McIntyre (1981). Nesa obra partese da idea de que o panorama ético actual é catastrófico, e que ese problema faise patente nas discusións interminables acerca de cuestións morais como a guerra ou a xustiza. A única convicción compartida unanimemente pola nosa cultura é a de que no existen conviccións unánimes, que as opinións morais se fundan en preferencias subxectivas e que non existen criterios obxectivos desde os que xulgar esas preferencias.

Para investigar se hai unha alternativa a este estado de cousas. McIntyre tenta revisar a estrutura social e a vida humana, en termos aristotélicos, é dicir teleolóxicos. Propónse volver pensar os problemas morais desde criterios de moralidade compartidos e insertados nunha cultura e nunha comunidade.

As críticas á posición comunitaria son variadas, citaremos só algunhas:

• J. Habermas acusa aos comunitaristas de neoconservadores, precisamente porque no ofertan ningunha razón teórica para tomar unha dirección social e non outra. O costume libranos do relativismo moral, é certo, pero remata por lexitimar os intereses que triunfan nunha sociedade (case sempre económicos) impedindo o progreso moral da mesma.
• En segundo lugar, as comunidades e formas de vida no planeta forman un sistema de relacións (isto é admitido polos comunitaristas), pero esas relacións non son sempre positivas e enriquecedoras, como establece McIntyre, senón que a meirande parte das veces son perniciosas para polo menos unha das dúas tradicións en contacto, como poñen de manifesto os procesos de colonialismo económico que producen unha transformación inconsciente da tradición colonizada.

Leer máis textos>>